نظام ناحیه‌ای، The Zone System
مقدمه
عکاس معروف امریکایی آنسل آدامز، نخستین بار روشی در عکاسی بنام نظام ناحیه‌ای یا Zone system ابداع کرد. وی سال‌ها تلاش کرد تا روش پیشنهادی خود را به کمال برساند. آنسل آدامز نخستین عکاس آمریکایی بود که عکاسی منظره را از نظر فنی به کمال رساند.
"نظام ناحیه‌ای یک چهار چوب برای فهمیدن میزان نوردهی و ظهور و اثر ایندو بر یکدیگر است. سطوح با روشنایی مختلف در یک سوژه با نواحی (Zone) مختلف نشان داده می‌شود. سپس به مقادیر مناسب تون خاکستری در چاپ نهایی تبدیل می‌گردد. بنابراین نوردهی دقیق و روش ظهور به عکاس اجازه می‌دهد تا دانسیته نگاتیو را کنترل کرده، و ارزش چاپی که مناطق مختلف از خود نشان می‌دهند را، با توجه به تصویر نهایی تجسم کند." آنسل آدامز
به این ترتیب عکاس قادر خواهد بود، کیفیت تون‌های خاکستری عکس را، پیش از نوردهی کنترل کند .در واقع عکاسی که از این روش استفاده می‌کند، می‌تواند با نگاه کردن به هر موضوع ارزش درجه‌های تون خاکستری که بر روی کاغذ چاپ می‌شود را مجسم کند. و آنگاه کل فرآیند کاری خود را برای کسب کیفیت‌های مورد نیاز هدایت نماید.
اگر شما به تصویر 1 توجه کنید، متوجه مشکلات نوردهی خواهید شد.
دایره 1 شامل تون‌های سفید، سیاه و خاکستری 18% می‌باشد. نورسنجی در دایره 1، از ناحیه بالا یعنی خاکستری 18% انجام شده است. بنابراین تون سفید در اینجا رنگ بسیار ملایم خاکستری و تون سیاه، همچنان سیاه دیده می‌شود.
در دایره 2 نورسنجی از ناحیه سیاه صورت گرفته است، اما ناحیه سیاه به رنگ خاکستری 18% نمایان شده، و ناحیه سفید تون ملایم خاکستری نخواهد داشت. و بخش بالای دایره که قبلا خاکستری 18% بود، اکنون تون خاکستری ملایم دارد.
در دایره 3 نورسنجی از ناحیه سفید انجام شده است، بنابراین ناحیه سفید به رنگ خاکستری 18% نمایان می‌شود. و قسمت بالایی دایره، تون خاکستری تیره پیدا می‌کند. اما ناحیه سیاه، همچنان سیاه باقی میماند.
با توجه به تصویر 1 مشخص می‌شود تمام نورسنج‌ها شدت نور را بر اساس خاکستری 18% اندازه‌گیری می‌کنند. آنها نمی‌توانند فکر کنند. نمی دانند که مثلا چه موقع موضوع تماما سفید است یا تماما سیاه. در نتیجه درست عمل نمی‌کنند. این موضوع شامل تمامی نورسنج‌های دستی، یا داخل دوربین آنالوگ یا دیجیتال می‌شود. این مطلب کلید استفاده موفقیت آمیز از تمام نورسنج‌های بازتابی است.
بهترین روش تعیین نوردهی صحیح در مثال بالا، استفاده از نظام ناحیه‌ای و شدت تون‌ها در چاپ می‌باشد.
نظام ناحیه‌ای به دو دلیل زیر مفید واقع می‌شود:
1– به شما کمک می‌کند تا یک برنامه شخصی برای خود بیابید تا بتوانید بهترین کیفیت ممکن از فیلم نگاتیو، کاغذ و داروی ظهور تحت شرایط کاری خود کسب کنید.
2– شما را قادر میسازد تا تنظیم دقیقی بر نتایج بالا و یا پایین نوردهی، یا محدوده دینامیکی (Dynamic range) داشته، و با توجه به نیاز سوژه، آن را گسترده‌تر و یا متراکم‌تر کنید.(تغییر کنتراست)
این روش برای فیلم سیاه و سفید با قطع بزرگ (Large format) ابداع شده که عکاس قادر است آنها را بصورت جداگانه ظهور و چاپ نماید. با این حال برای فیلم رول 35 م م ، 120 و یا عکاسی دیجیتال نیز قابل استفاده خواهد بود.
توصیه می‌شود در ابتدای کار از فیلم تخت و یک نورسنج جداگانه استفاده کنید و پس از فراگیری این روش را برای فیلم رول بکار ببرید.
اصول
در این سیستم شما به سوژه بصورت یک سری روشنایی‌ها (Brightness) نگاه می‌کنید. از تیره‌ترین سایه تا روشن‌ترین نور شدید، یکسری تون‌های خاکستری ایجاد می‌کند. این سیستم شامل 8 درجه خاکستری بعلاوه سیاه کامل Zone 0 و سفید کامل Zone IX خواهد بود.
وقتی شما به یک فیلم نور می‌دهید و آن را ظاهر می‌کنید، شما با یک تصویر منفی از جسم مواجه خواهید بود، که در واقع یک تصویر با مقادیر تیره و روشن معکوس شده از منظره‌ای است که از آن عکاسی شده است. سپس، هنگامی که شما آن نگاتیو را چاپ می‌کنید، تصویر دوباره معکوس شده و مقادیر تون خاکستری مطابق با مقادیر اصلی منظره چاپ می‌شود. نسبت بین تون‌های چاپ شده و روشنایی قسمت‌های مختلف صحنه اصلی بستگی به موارد زیر دارد:
1– مشخصات کاغذهایی که شما برای چاپ استفاده می‌کنید
2– چگونگی عمل چاپ نگاتیو
3– کیفیت فیلم از نظر زمان نوردهی و ظهور
اگر دو مورد اول را حذف کنیم کیفیت نگاتیو از نظر زمان نوردهی و ظهور اهمیت خود را نشان خواهد داد.
چگونه نظام ناحیه‌ای (Zone system) را بکار ببریم؟
سه مرحله مهم در Zone system وجود دارد:
1– اندازه‌گیری میزان روشنایی سوژه
2– تعیین میزان نوردهی
3– ظهور فیلم در مدت زمان مناسب
برای فهمیدن اصول سلسله‌وار Zone system ، شما باید توجه دقیق‌تری به نسبت بین روشنی جسم، نوردهی فیلم، زمان ظهور، دانسیته نگاتیو و شدت تون‌های چاپ بنمایید.
تجهیزات مورد نیاز:
– دوربین عکاسی به همراه سه پایه
– در صورت امکان یک نورسنج دستی
– یک دفترچه یادداشت و مداد
– مقوای سفید به ابعاد 70x70 سانتیمتر
روش کار:
1– صفحه مقوای سفید را در فضای باز بر روی یک دیوار نصب کنید. به صورتی که نور آفتاب ظهر مستقیما به آن بتابد.
2– حساسیت فیلم را به نورسنج منتقل کنید.
3– نور نواحی مختلف مقوای سفید را چک کنید تا یکنواخت باشد. سپس نور ناحیه وسط را اندازه‌گیری نمایید.
4– لنز دوربین را بر روی بینهایت تنظیم کنید.
5– اعداد خوانده شده توسط نورسنج را به دوربین منتقل و یک عکس بگیرید.
6– در دفترچه یادداشت، جدولی مطابق جدول 1 رسم کنید و دیافراگم و سرعت شاتر بکار برده را مقابل Zone V بنویسید.
7– سپس فریم‌ها را عوض و هر بار یک استاپ نوردهی را کم و عکس بگیرید و به ترتیب مقابل Zone 0, I, II, III, IV ثبت کنید.
8– مجددا همانند مرحله قبل فریم‌ها را عوض، اما در این مرحله هر بار یک استاپ نوردهی را افزایش و سپس عکس بگیرید. و به ترتیب مقابل Zone VI, VII, VIII ثبت کنید. در جدول 1، یک سری نوردهی‌های مشابه ثبت شده است. اما مقادیر شما ممکن است با این جدول متفاوت باشد. مقادیر ثبت شده بستگی به روشنایی مقوا و سرعت فیلم دارد.
9– فیلم ها را مطابق با روش ظهور و زمان توصیه شده تولید کننده، و یا روش و زمان ظهور فیلم که قبلا خودتان بدست آورده‌اید، ظاهر کنید.
10– نگاتیو‌های ظاهر شده را مطابق شرایط نگاتیو Zone V و خاکستری متوسط چاپ کنید. نتایج به ترتیب مانند شکل 2 خواهد بود.
| Aperture | Sutter speed | Zone |
| f/8 | 1/1000 | 0 |
| f/8 | 1/500 | I |
| f/8 | 1/250 | II |
| f/8 | 1/125 | III |
| f/8 | 1/60 | IV |
| f/8 | 1/30 | V |
| f/8 | 1/15 | VI |
| f/8 | 1/8 | VII |
| f/8 | 1/4 | VIII |
| f/8 | 1/2 | IX |
| f/8 | 1 | X |
نتیجه گیری
کلیه نورسنج‌ها همه چیز را بر اساس خاکستری متوسط 18% اندازه‌گیری می‌کنند. در دستورالعمل بالا اعداد نورسنج مطابق با Zone V بوده و سپس شما نوردهی را تغییر دادید، و بر روی فیلم ثبت و چاپ نمودید. بنابراین با اندازه‌گیری یک موضوع بر اساس روشنایی Zone V، و با توجه به تون‌های خاکستری، که پس از چاپ بدست می‌آید، شما مبنای تونالیته را بطور مناسب تصحیح کردید.
ارزیابی بر اساس Zone system
گروه چاپ‌های خاکستری نشان داده شده در شکل 2 اطلاعات خوبی به ما می‌دهد. با توجه به این چاپ‌ها مشخص می‌شود که کاهش نوردهی فیلم، چاپ تیره‌تری ایجاد می‌کند (Zone IV). و همچنین افزایش نوردهی چاپ روشن‌تری ایجاد خواهد کرد (Zone VI). وقتی ما نوردهی را بر اساس Zone V تنظیم کنیم و یک استاپ نوردهی را عوض کنیم، در واقع یک Zone مقدار نوردهی را عوض کرده‌ایم. و در چاپ، مقدار تون خاکستری یک اشل کمتر یا بیشتر خواهد بود.
هر Zone معادل یک استاپ با Zone مجاور خود، اختلاف نوردهی دارد. Zone V معادل خاکستری 18% بوده و Zone I، حداقل دانسیته ایجاد شده بر روی فیلم و یا حداکثر سیاهی قابل تشخیص بر روی کاغذ خواهد بود. همچنین Zone VIII حداکثر سیاهی ایجاد شده بر روی نگاتیو و یا حداقل سفیدی دارای بافت بر روی کاغذ است. در واقع طیف رنگ خاکستری ایجاد شده در هر تصویر، در یکی از 8 ناحیه قرار می‌گیرد.
بنابراین اندازه‌گیری نور سوژه و سپس کاهش نوردهی به مقدار یک استاپ، مقدار Zone IV را بر روی فیلم و در نتیجه تون خاکستری IV را در چاپ ایجاد می‌کند. همچنین افزایش نوردهی به اندازه یک استاپ، Zone VI را بر روی فیلم و تون خاکستری VI را در چاپ ایجاد خواهد کرد.
محدوده داینامیکی و محدوده دارای بافت نوردهی
(Dynamic range and Textural range)
در تصویر 3 مبنای چاپ، در مرکز Zone V قرار دارد، که مطابق انعکاس کارت خاکستری 18% می‌باشد. اگر شما با دقت به نواحی Zone III و Zone IV دقت کنید، جزئیات و بافت به وضوح دیده می‌شود. در Zone II فقط آثاری از یک جسم واقع در منظره قابل رویت است، اما جزئیات ساختمان آن دیده نخواهد شد. ناحیه Zone I نزدیک سیاهی کامل بدون آثاری از بافت جسم است. ناحیه Zone 0 بیشترین حد سیاهی بدون بافت و جزئیات است که می‌تواند در کاغذ چاپ ایجاد گردد.
عمل مشابهی در نواحی روشن‌تر اتفاق می‌افتد. نواحی Zone VI, Zone VII جزئیات و بافت را بخوبی نشان می‌دهد. ناحیه Zone VIII کاملا روشن بوده اما هنوز بافت دیده می‌شود. Zone IX نزدیک سفیدی خالص است. اما Zone X سفیدی کامل کاغذ را نشان می‌دهد.
آنسل آدامز مجموع محدوده‌های نوردهی را که می‌توانند چاپ شوند را به سه دسته تقسیم کرد.
1– Full range: شامل تون‌های خاکستری که از Zone 0 تا Zone X بیان می‌شود.
2– Dynamic range: شامل تون‌ها خاکستری که از Zone I تا Zone IX بیان می‌شود.
3– Textural range: که شامل مقادیر تون خاکستری که از Zone II تا Zone VIII بوده و شامل کیفیت و بافت جسم می‌شود.
آنسل آدامز دانسیته Zone I را برای کمترین مقدار مورد لزوم جهت چاپ تعیین کرد. این مقدار بسیار ناچیز دانسیته، فقط بر روی فیلم ایجاد می‌شود. اما آنقدر مقدارش ناچیز است که در هنگام چاپ قابل تشخیص نیست. دانسیته های بالاتر از Zone X یعنی Zone XIII, Zone XII, Zone XI و Zone XIV قابل ثبت بر روی فیلم می‌باشد، اما این مقادیر غیر عادی بوده و ممکن است در چاپ قابل تشخیص نباشد.
اجسام مختلف چگونه با تون خاکستری دیده می‌شوند
اگر شما چاپ‌های سیاه و سفید را آنالیز کنید، معمولا عمومی ترین اجسام را پیدا می‌کنید که تون‌های مشخصی دارند و مقادیر آنها بطور نسبی کم شده است. بعنوان مثال، بیشتر عکاس‌ها پوست سفید‌پوستان را بر اساس مقدار تون Zone VI و تیرگی برگ درختان را روی Zone IV و برف دارای بافت را که با نور خورشید روشن شده است، با Zone VIII و بافت اجسام تیره با Zone III و غیره چاپ می‌کنند.
جدول زیر روشنایی نسبی را نسبت به Zone و تون‌های چاپ شده، نشان می‌دهد.
جدول زیر مشخصات تون‌های خاکستری چاپ برای اجسام مختلف بر اساس Zone system نشان می‌دهد.
| Zone 0 | سیاه و سفید خالص، کاملا سیاه در چاپ | |
| Zone I | نزدیک سیاه با تنالیته خاکستری خفیف، بدون بافت | |
| Zone II | سیاه دارای بافت، تاریک ترین بخشی از تصویر که در آن جزئیات کمی ثبت شده است | |
| Zone III | اجسام با تاریکی متوسط، نشان دادن مقادیر کم و مناسب بافت | |
| Zone IV | سیاهی متوسط شاخ و برگ، سنگ تیره، مناظر سایه، سایه توصیه شده برای پرتره در نور خورشید | |
| Zone V | آسمان پاک شمال (بازسازی شده توسط فیلم پانکروماتیک)، پوست تیره، سنگ خاکستری، خاکستری متوسط چوب هوازده، خاکستری متوسط 18٪ | |
| Zone VI | رنگ پوست متوسط قفقازی، سنگ روشن، سایه‌ها در برف در یک منظره روشن از نور آفتاب | |
| Zone VII | پوست بسیار روشن، اشیاء خاکستری روشن، نور متوسط برف با نور جهت‌دار تند | |
| Zone VIII | سفید‌پوستان با بافت و مقادیر خاکستری خیلی کم(نه سفید‌پوستان خالی)، برف در سایه کامل، پوست قفقازی در نور شدید | |
| Zone IX | تنالیته بسیار کم بدون بافت، بازتاب برف، برف در نور خورشید تخت | |
| Zone X | سفید خالص، منابع نوری و بازتاب‌های آینه‌ای |
کاربرد تون‌های دیگر هنگامی که Zone V مبنا می‌باشد
بدلیل آنکه دانسیته نگاتیو و چاپ تون‌های آن در یک عکس، برابر با انعکاس نسبی آن جسم در منظره عکاسی شده است، و همچنین چون که شما در لحظه عکاسی بر اساس خاکستری متوسط Zone V نورسنجی کرده‌اید، بنابراین تمام تون‌های دیگر آن منظره بر اساس روشنایی نسبی‌شان، در یکی از نواحی Zone I تا Zone VIII قرار میگیرند.
فرض کنید شما قصد دارید از یک تنه درخت عکس بگیرید، و تون بافت آن معادل Zone III باشد. شما می‌توانید نور تنه درخت را اندازه بگیرید و مقادیر آنرا در ذهن خود نگه دارید. این مقدار مطابق Zone V یا خاکستری متوسط 18% خواهد بود. بدلیل اینکه تون Zone III، دو استاپ تاریکتر از تون Zone V می‌باشد، شما باید نوردهی را به اندازه 2 استاپ کمتر از آنچه نورسنج نشان می‌دهد، کاهش دهید. بنابراین دانسیته کمتر در نگاتیو و در نتیجه مقدار تونالیته بیشتر به اندازه 2 استاپ در چاپ خواهید داشت.
مثال دیگر:
اگر شما از یک منظره برفی عکس بگیرید، شما احتمالا مشخصا برف را بصورت بافتی سفید، تصور خواهید کرد. که سفیدی آن قابل مقایسه با مقدار تون چاپ Zone VIII می‌باشد. اگر شما نور منظره را اندازه‌گیری کنید، اعداد نورسنج شما بایستی رنگ برف را خاکستری متوسط 18% بدهد(که برابر Zone V است). بنابراین لازم است که شما نوردهی را به اندازه 3 استاپ افزایش داده تا مقدار Zone VIII را در چاپ برای برف تضمین کنید. چون برف بر اساس خوانده‌های نورسنج خاکستری متوسط 18% دیده خواهد شد و عکاس فیلم را کم نور خواهد داد.
هنگامیکه در ذهن مقادیر اندازه‌گیری شده نور خورشید یا سایه موجود در منظره را نگه می‌داریم، و در تعیین نوردهی بکار می‌بریم، تمامی دیگر مقادیر با توجه به انعکاس‌شان، کاهش یا افزایش، و در یکی از نواحی Zone I تا Zone VIII قرار خواهند گرفت.
چاپ تون‌ها و استفاده از اسپات متر
در عکس زیر مقادیر تون‌های چاپ شده توسط یک اسپات متر در خود منظره اندازه‌گیری شده است. اگر شما دوربین خود را کنار گذاشته و با یک اسپات متر دستی کار کنید، شما به راحتی می‌توانید بطور انتخابی، اجزای یک منظره را اندازه‌گیری کنید.
به عنوان مثال اگر شما نور جنگل را از دور اندازه‌گیری کنید، و فضای انعکاس آنرا را بر روی Zone V قرار دهید، و سپس نور برف را اندازه بگیرید، نورسنج به شما 3 استاپ اختلاف نشان می‌دهد. بطور مشابه اگر روشنایی متوسط سایه زیر درختان جنگل را اندازه بگیرید 2 استاپ تاریکتر می‌باشد. به همین ترتیب شما روشنایی تمام سطوح مهم منظره را می‌توانید اندازه‌گیری کنید.
چنانچه شما نور انعکاسی یکی از اجزای یک منظره را روی هر یک از Zone ها قرار دهید ، اجزای دیگر به طور اتوماتیک روی Zone مناسب با روشنایی نسبی‌شان قرار خواهند گرفت.
اگر شما از یک نورسنج با زاویه باز برای اندازه‌گیری مقدار نور استفاده کنید، آیا مقدار نوردهی همان مقدار خواهد بود؟ شاید آری و شاید هم نه. آسمان خیلی روشن است. اگر نورسنج نور بیشتری از نور آسمان بگیرد، شما مطمئنا به اندازه 1 یا 2 استاپ کم نوردهی خواهید داشت.
بکار بردن کارت‌های چاپ شده برای پیش‌بینی‌های آینده
کارت‌های چاپ شده از تون‌های Zone I – VIII برای بررسی عکس‌های چاپ شده بسیار مفید است. این کارت‌ها با استفاده از نگاتیو Zone I تا Zone VIII بر روی کاغذ با کنتراست نرمال (شماره 2) چاپ شده است. شما می‌توانید با ایجاد یک سوراخ بر بالای آنها و قرار دادن بر روی عکس‌های دیگر، مقادیر خاکستری عکس‌های دیگر را اندازه‌گیری نمایید. این روش یکی از بهترین تمرین‌ها برای شناختن درجات خاکستری در سوژه‌های مختلف می‌باشد.
چند توصیه ضروری:
1– سعی کنید از یک روش استاندارد برای کار خود استفاده کنید.
2– سعی کنید از یک نوع فیلم و یک نوع داروی ظهور استفاده کنید.
3– حساسیت فیلم را قبلا اندازه‌گیری نمایید. شما می‌توانید از روش من برای اندازه‌گیری سرعت فیلم استفاده کنید.
4– از یک روش ظهور برای فیلم‌های خود استفاده کنید. شما می‌توانید از روش من برای ظهور فیلم‌های سیاه و سفید خود استفاده کنید.
5– کارت‌های تون خاکستری Zone I - VIII را بر روی کاغذ با کنتراست نرمال چاپ کنید.
6– کارت‌های تون خاکستری Zone I - VIII کمک زیادی برای یادگیری و بکار بردن Zone system می‌کند.
7– شما می‌توانید تمرین‌هایی برای بررسی تون‌های خاکستری مناظر مختلف انجام دهید. با نورسنج، نور نواحی مختلف را اندازه‌گیری کرده، و اختلاف تون آنها را بدست آورید، بدون آنکه عکسی بگیرید.
8– این روش بیشتر مناسب عکاسی لارج فرمت با فیلم تخت می‌باشد، اما شما می‌توانید پس از فراگیری، با فیلم رول یا عکاسی دیجیتال نیز آنرا بکار ببرید.
